Viooltje

De verschillende soorten viooltjes vormen samen de violenfamilie. De bloemen hebben vijf kroonbladen, waarvan de onderste drie vaak strepen vertonen waarmee insecten naar de nectar geleid worden. Het onderste kroonblad loopt uit in een spoor. De kroonbladen zijn tweezijdig symmetrisch gerangschikt.

De bloemen hebben vijf oranje meeldraden. Opvallend is dat individuele bloemen vrij lang blijven bloeien.

De verschillende soorten viooltjes

Driekleurig viooltje – Viola tricolor

Deze soort is meestal eenjarig, maar vergist zich ook wel eens. Hij heet dan wel driekleurig, soms echter overheerst slechts een kleur. De soort is zeer variabel. Tuinviooltjes zijn bastaarden van de tricolor met het akkerviooltje. De bloei is van april tot oktober. Het kleine plantje begint eerst langs de grond te groeien, pas later richt het zich op. In Nederland een algemene soort.

Tuinviooltje – Viola tricolor cv hortensis

Deze is veel in het stadse milieu te vinden, op straat, bij muren, onder bomen, op tuinafval, in rommelhoekjes en op braakliggende terreinen. Een oude naam voor de grootbloemige, gekweekte soort is pensee. Dat verwijst misschien naar het Franse woord voor denken vanwege het gebruik van deze plant bij geheugenzwakte, maar het kan ook terugvoeren naar "Denk an mich". Een zeer oude naam uit 1571 voor de plant.

Duinviooltje – Viola tricolor artisii

De naam geeft al aan dat het een ondersoort is van het driekleurig viooltje. De bladeren zijn vleziger omdat in de duinen de omstandigheden droger en winderiger zijn in het soms hete zand. Is langs de hele kust te vinden.

Zandviooltje – Viola rupertris

De plant is bedekt met dunne grijze haren. Is in Noord Holland en Zuid Holland te vinden op noordhellingen van de duinen vlak achter het strand.

Maarts viooltje – Viola odorata

Het is het enige viooltje met geurende bloemen en heeft ook het meeste smaak. Deze soort bloeit heel vroeg, soms al in februari. Dan zijn er nog geen insecten die bloemen kunnen bestuiven. Daarom is het Maarts viooltje zelfbestuivend. Om zo vroeg te kunnen bloeien is het een overblijvende soort. Het niervormige blad groeit na de bloei verder uit. Dit viooltje komt verspreid over Nederland voor, maar is langs de rivieren en in Zuid Limburg inheems. In de rest van Nederland zijn vooral verwilderde exemplaren van aanplant te vinden. Het is een gewone stadsplant geworden die houdt van vochtige rafelranden.

Akkerviooltje – Viola arvensis

Dit is het enige viooltje dat uitsluitend eenjarig is, een eigenschap die handig is om mee te doen met de jaarlijkse cyclus op akkers. Het blad is lang en getand. De bloem roomwit met een gele vlek op het onderste kroonblad. De aderen op de kroonbladeren zijn paars. De bloem ontplooit zich alleen met volle zon. Akkerviooltjes zijn in heel Nederland te vinden.

Gele viool – Viola lutea

De gele viool is in Nederland nauwelijks te vinden, wel op grazige plaatsen in de bergen. In Zuid Limburg aan de Geul komt de ondersoort V. Lutea calaminaria voor, zinkviooltje. Die is aangepast aan de bijzondere omstandigheden van de grote zinkconcentraties in de bodem.

Bleeksporig bosviooltje – Viola riviniana

Het spoor van deze bloemen is lichter dan de kroonbladen die lila zijn. Het staat in loofbossen, op oude weiden en in de hei. Deze soort is minder zeldzaam dan het donkersporig bosviooltje – Viola reichenbachiana, die hier en daar in Zuid Limburg en de Achterhoek te vinden is. Het hondsviooltje – Viola canina - is met de bleeksporige viool te verwarren. Die staat echter op zure en meer open grond.

Overige soorten

In Nederland komen nog ander soorten voor die aangepast zijn aan speciale standplaatsen. Melkviooltje – Viola persicifolia staat in blauwgraslanden, een biotoop die in Nederland bijzonder schaars is geworden. Hondsviooltje – Viola canina is een kustplant. Moerasviooltje – Viola palustris is een kleine plant met bleeklila bloemen en staat in moerassen en natte graslanden. Ruig viooltje – Viola hirta houdt van warmte, die te vinden is in Zuid Limburg en in de duinen.

Gebruik

Van het blad van driekleurig viooltje is thee te trekken. Drink er niet teveel van, want dit heeft braken tot gevolg. De bloemen zijn eetbaar en staan fleurig in salades. Aftreksel van het blad van viooltjes dient als hoestsiroop. Van de bloembladen is een aromatische jam te maken. Viooltjes helpen tegen kwalen van de ingewanden, de luchtwegen en tegen huiduitslag. Wassen met een extract maakt de huid fluweelzacht.

Leuke weetjes

De wilde soorten kunnen hybriden vormen met de tuinvormen. Deze tussenvormen zijn vaak onvruchtbaar. Als tuinviooltjes verwilderen dan keert de oorspronkelijke bloemkleur en -grootte terug. De naam Viola verwijst naar de kleur die het meest bij deze familie voorkomt: paars. Viooltjes hebben zaad dat verpakt is in een doosje dat in drie delen openspringt. Daardoor wordt het zaad een stukje verderop geslingerd. Om verzekerd te zijn van een nog grotere verspreiding heeft het zaad van de meeste viooltjessoorten een mierenbroodje: mieren zijn verzot op dit lekkere hapje en slepen het zaad mee richting mierennest. Meestal breekt het zaad echter voortijdig af. Het Maarts viooltje is een van de oudste sierplanten en werd al in de Oudheid als zodanig gebruikt. Bij sommige soorten groeit na de bloei het blad verder uit. Daardoor zijn deze planten soms minder goed als viooltje te herkennen. Dit verschijnsel komt vooral voor bij het Maarts viooltje, moerasviooltje en ruig viooltje.

Recept

Gekristalliseerde bloemen

Sla een eiwit los met een beetje rozenwater. Bevochtig de bloemen voorzichtig met het eiwitmengsel met behulp van een zachte penseel. Doop ze in fijne suiker en zorg er voor dat de suiker alle blaadjes bedekt en die niet aan elkaar plakken (gebruik eventueel een pincet). Laat een nacht drogen. Noot: In Roger Phillips onvolprezen boek Wild Food staat een leuk recept uit 1659 voor gekristalliseerde bloemen die nog aan de plant groeien.

Viooltjessiroop

Neem twee handen vol viooltjes (uit je tuin). Doe er het vruchtvlees van één geschilde en fijngesneden citroen bij. Giet er één liter water over en breng aan de kook. Haal direct van het vuur en laat, afgedekt met een deksel, een nacht staan. Zeef door een neteldoek en knijp het vocht van de bloemen er goed uit. Doe er dan een halve kilo suiker bij en breng aan de kook tot de suiker is opgelost. Doe gloeiend heet in gesteriliseerde flessen.

Viooltjessoufflé

Maak met behulp van de versuikerde bloemen en de siroop een verrassend dessert!

2 eetl. bloem
2 eetl. boter
1/4 liter hete melk
3 eetl. viooltjessiroop
3 eieren
enkele eetl. gehakte versuikerde bloemen en wat extra voor garnering

Maak een bechamel van de bloem, boter en melk. Bak de bloem met de boter tot goudgeel en voeg dan de melk toe. Blijf roeren tot een dikke saus ontstaat. Voeg de siroop toe en 3 eidooiers. Daarna de stijfgeslagen eiwitten en dan de gehakte versuikerde viooltjes. Doe in een ingevette souffléschaal (hoge opstaande randen) en zet in een voorverwarmde, matig hete oven en bak de soufflé tot hij mooi gerezen en bruingekleurd is. Ongeveer 20 minuten. Dien direct op versierd met versuikerde bloemen.

Jonge blaadjes > Groente, soep, salade en smaakmaker
Bloem > Salade, siroop, olie, azijn en jam

Verzamelen: maart-september (bloemen Maarts viooltje maart-april)